كتاب جامعه را خوانده‌اي؟ "مصحف بيست ويكم از مصاحف كتاب عهد عتيق"؟ "كلام جامعه بن داود كه در اورشليم پادشاه بود"؟

سال‌ها پيش بود، يادم است آن‌موقع عهدين را نداشتم- حالا هم ندارم چون ترجمه محبوبم را جواني برد و ديگر نياورد.- شبي از شب‌هاي اوج افسردگي با برادرم آرش و چند نفر ديگر در ميدان تجريش بوديم نمي‌دانم به چه كاري... روي بساط دست‌فروشي چشمم دو جزوه قديمي را شكار كرد. يكي كتاب اعمال رسولان بود و ديگري كتاب جامعه كه روي جلدش داخل كادر مستطيلي نوشته "به نفقه انجمن توزيع كتب مقدسه در جميع امم يعني برتش و فورن بيبل سوسائيتي طبع گرديد 1951".
[British & Foreign Bible Society]

مي‌داني همان شب بود كه دريافتم كتاب جامعه يكي از بي‌پرده‌ترين متون ديني است. در باب اول مي‌گويد:

...
باطل اباطيل جامعه مي‌گويد باطل اباطيل همه چيز باطل اباطيل است● انسان را از تمامي مشقتش كه زير آسمان مي‌كشد چه منفعت است● يك‌طبقه مي‌روند و‌طبقه ديگر مي‌آيند و زمين تا به ابد پايدار مي‌ماند● آفتاب طلوع مي‌كند و آفتاب غروب مي‌كند و به جايي كه از آن طلوع نمود مي‌شتابد● ...همه چيزها پر از خستگي است كه انسان آن را بيان نتواند كرد● ...آن چه بوده است همان است كه خواهد بود و آن چه شده است همان است كه خواهد شد و زير آفتاب هيچ چيز تازه نيست●
...

و مي‌گويد و مي‌گويد تا اين كه پادشاه اورشليم درپايان كلامش در دوازدهمين باب به اين جا مي‌رسد كه

و علاوه بر اين‌ها اي پسرِ من پند بگير، ساختن كتاب‌هاي بسيار انتها ندارد و مطالعه زياد تعب بدن است● پس ختم تمام امر را بشنويم، از خدا بترس و اوامر او را نگاه‌دار چونكه تمامي تكليف انسان اين است● زيرا خدا هر عمل را با هر كار مخفي خواه نيكو خواه بد باشد به محاكمه خواهد آورد●

من در تفسير اين كتاب حرف بسيار دارم و چنان كه گفتم آن را يكي از بي‌پرده‌ترين متون الهياتي اديان ابراهيمي مي‌دانم. متاسفانه نمي‌توانم چيزي را كه فكر مي‌كنم بنويسم.^
فقط به اشاره بگويم كه پس از آن توصيفات نخستين، كه شهرت كتاب هم به همان‌هاست، در آخر وظيفه يا به تعبير ديگر تنها چاره‌اي را پيش مي‌نهد كه ممكن است بسيار معمول و مكرر به نظر بيايد، اما دقيقاً در زمينه همين متن است كه اهميت آن مشخص مي‌شود: "ترس از خدا" و "محاكمه الهي" به‌مثابه "تمامي تكليف انسان" و البته به عنوان نصيحت نهايي اين متن. سواي اين كه چگونه اعتباري براي كتاب جامعه قائل باشيم، متن از نظر كلامي يكي از قوي‌ترين نصوصي است كه من در اين سنت مي‌شناسم.

با نظري كه درباره كتاب دارم، از استدلال‌هاي متن و نتيجه كه بگذريم، خطوط آغازين آن اغلب با من است؛ "باطل اباطيل همه چيز باطل اباطيل است... زير آفتاب هيچ چيز تازه نيست" اما روزگاري است كه ديگر اين خطوط هم چون احكامي قاطع بر ذهنم فرود نمي‌آيند؛ حالا آموخته‌ام كه چگونه فقط آن‌ها را "احتمالاتي فلسفي" بدانم. آموخته‌ام كه حتي اگر "همه چيزها پر از خستگي" باشد "كه انسان آن را بيان نتواند كرد"، اين خستگي بي‌نهايت نمي‌تواند، نه از نظر اخلاقي و نه از نظر معرفتي نمي‌تواند توجيهي باشد كه بگوييم "آن چه بوده است همان است كه خواهد بود". مجاز نيستيم چنين كلام "بازدارنده‌اي" را بگوييم.

مسئله اين نيست كه اميدي رمانتيك به آينده بشري ببنديم؛ يا دل در گرو ايماني هگلي، و البته بي‌بنياد، در سير تاريخ به‌سوي آزادي داشته باشيم؛ مسئله، به ديده من، دقيقاً اين است كه "ما نمي‌دانيم". و وقتي نمي‌دانيم "حق نداري"م نااميد باشيم؛ حق نداريم وظيفه بهتر زيستن و بهتر كردن را بهليم؛ آن هم وقتي در ميانه ظلمات نور هنوز از روزنه‌هاي اميد مي‌تابد.

بايد بروم بخوابم. از فردا تا شنبه وقت دارم كه مثل يك دانشجوي سر به راه 170 صفحه از كتابي را بخوانم كه مي‌گويد:

With the creation of man, the principle of beginning came into the world… it is in the nature of beginning that something new is started which can not be expected. (Hannah Arendt, The Human Condition)

---
^
راستش با وجود اشتياقي كه در اين نيمه شب دارم نمي‌توانم تفسيرم را بنويسم. نه فقط به خاطر اين كه طولاني مي‌شود بلكه به اين خاطر كه هنوز نمي‌دانم ممكن است تفسير من اقدام عليه امنيت ملي به حساب آيد، براندازي نرم باشد، تبليغ عليه نظام به شمار رود يا جاسوسي باشد- البته ظنم اين است كه بايد به جاسوسي از بقيه نزديك‌تر باشد (خصوصاً به خاطر ناشر نسخه‌اي كه دارم)- و خوب وقتي ندانم دارم كدام يكي از اين جرايم را مرتكب مي‌شوم، انجامش برايم لذتي ندارد